ભારત એક કૃષિપ્રધાન દેશ છે, જ્યાં કૃષિ માત્ર આજીવિકાનો સ્ત્રોત નથી પણ સાંસ્કૃતિક, સામાજિક અને આર્થિક જીવનનો પાયો પણ છે. આ વિશાળ કૃષિ પ્રણાલીનો આત્મા બીજ છે, કારણ કે બીજ એ પહેલું તત્વ છે જેમાંથી ઉત્પાદન, નવીનતા અને ખાદ્ય સુરક્ષાની સમગ્ર સાંકળ શરૂ થાય છે. બીજ ક્ષેત્રમાં સુધારા અને પારદર્શિતા લાવવા માટે, સરકારે બીજ ડ્રાફ્ટ બિલ, 2025 પ્રસ્તાવિત કર્યું છે, અને 11 ડિસેમ્બર, 2025 સુધીમાં નાગરિકો, ખેડૂતો, વૈજ્ઞાનિકો, બીજ ઉત્પાદકો અને અન્ય હિસ્સેદારો પાસેથી સૂચનો મંગાવ્યા છે. આ ડ્રાફ્ટ બિલ માત્ર કૃષિ સુધારાના આગામી તબક્કાનો સંકેત આપતું નથી પરંતુ દેશમાં ગુણવત્તાયુક્ત બીજ શાસન માટે એક નવું માળખું પણ રજૂ કરે છે. હું, એડવોકેટ કિશનસનમુખદાસ
ભવનાની,ગોંદિયા, મહારાષ્ટ્ર, માનું છું કે બીજ ડ્રાફ્ટ બિલ, 2025 જાહેર કરીને, ભારતે એક કાયદાકીય પ્રયાસ શરૂ કર્યો છે જે દેશની કૃષિ પ્રણાલીને આધુનિકતા, પારદર્શિતા અને ગુણવત્તાના ઉચ્ચતમ ધોરણો સાથે એકીકૃત કરે છે, પરંતુ બીજ સલામતી, ખેડૂતોના અધિકારો અને કૃષિ વ્યવસાયના નૈતિક માળખા માટે એક નવી દિશા પણ પ્રદાન કરે છે. આ બિલ 1966 ના બીજ અધિનિયમ અને 1983 ના બીજ નિયંત્રણ આદેશને બદલશે, જે આજની ટેકનોલોજી-સંચાલિત કૃષિ માંગણીઓનો સામનો કરવા માટે અપૂરતા બની ગયા છે. બદલાતી આબોહવાની પરિસ્થિતિઓ, બીજમાં બાયોટેકનોલોજીનો વધતો ઉપયોગ અને વૈશ્વિક બજારોમાં સ્પર્ધાના દબાણને કારણે આ નવા બિલની જરૂરિયાત વધુ મજબૂત બની છે. આ દરખાસ્ત કૃષિ ક્ષેત્રને વિશ્વ કક્ષાનું બનાવવા અને ખેડૂતોના હિતોને પ્રાથમિકતા આપવા તરફ ભારતની ઝડપી પ્રગતિનો પુરાવો છે.
મિત્રો, આજે ભારત વૈશ્વિક બીજ બજારમાં એક મહત્વપૂર્ણ ખેલાડી બની ગયું છે. આંતરરાષ્ટ્રીય દ્રષ્ટિકોણથી, દેશના બીજ નિકાસનું મૂલ્ય અબજો ડોલર સુધી પહોંચી ગયું છે,અને ખાનગી ક્ષેત્ર, ખાસ કરીને બહુરાષ્ટ્રીય બીજ કંપનીઓ, આ ઉદ્યોગમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી રહી છે. બીજ બિલ, 2025નો ડ્રાફ્ટ, વ્યવસાય કરવાની સરળતાના સિદ્ધાંત પર આધારિત છે. તે બીજ નોંધણી, લાઇસન્સિંગ, પરીક્ષણ અને વિતરણની પ્રક્રિયાઓને ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ પર લાવવાનું કહે છે. આ નાના ઉદ્યોગસાહસિકો, સ્ટાર્ટઅપ્સ અને સ્થાનિક બીજ ઉત્પાદકોને સમાન તકો પ્રદાન કરશે. વધુમાં, બિલ ગેરકાયદેસર બીજ વેચાણ, નકલી બ્રાન્ડિંગ અને અનધિકૃત આનુવંશિક જાતો જેવા ગુનાઓ માટે કડક દંડની જોગવાઈ કરે છે, જે બીજ ઉદ્યોગમાં પારદર્શિતા અને ગ્રાહક વિશ્વાસ બંનેને મજબૂત બનાવશે. આંતરરાષ્ટ્રીય પરિપ્રેક્ષ્ય – વૈશ્વિક ધોરણો સાથે સંરેખિત ભારતીય માળખું વૈશ્વિક બીજ વેપાર અને નિયમન ઇન્ટરનેશનલ યુનિયન ફોર ધ પ્રોટેક્શન ઓફ ન્યૂ વેરાયટીઝ ઓફ પ્લાન્ટ્સ, ઇન્ટરનેશનલ સીડ ટેસ્ટિંગ એસોસિએશન, અને સીડ સ્કીમ્સ જેવા આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણો હેઠળ કાર્ય કરે છે.ભારતના નવા ડ્રાફ્ટ સીડ બિલમાં ભારતીય બીજ ઉદ્યોગને વૈશ્વિક વેપાર નેટવર્કમાં વધુ એકીકૃત કરવા માટે આ આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણો સાથે સુસંગત નીતિ માળખું બનાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે.આનાથી ભારત માત્ર સ્થાનિક જરૂરિયાતો પૂરી કરી શકશે નહીં પરંતુ આફ્રિકા, એશિયા અને લેટિન અમેરિકાના ઉભરતા કૃષિ બજારોમાં બીજ પુરવઠાનો સ્થિર અને વિશ્વસનીય સ્ત્રોત પણ બનશે.
મિત્રો, જો આપણે ખેડૂતોના અધિકારોના રક્ષણને સમજીએ, તો ખેડૂત કેન્દ્રમાં છે, ફક્ત ગ્રાહક નહીં. લાંબા સમયથી, ભારતની કૃષિ નીતિ ખેડૂતને ફક્ત એક “ગ્રાહક” તરીકે જોતી હતી જેને બીજ ખરીદવા પડે છે. પરંતુ ડ્રાફ્ટ સીડ બિલ, 2025 આ ધારણાને બદલી નાખે છે. તે ખેડૂતને એક હિસ્સેદાર તરીકે ઓળખે છે, જેના અધિકારો, જ્ઞાન અને ભાગીદારી કાનૂની માળખામાં સમાવિષ્ટ છે.આ બિલમાં એવી જોગવાઈઓ શામેલ છે કે જો ખેડૂતને બીજમાંથી અપેક્ષિત પરિણામો ન મળે, તો તે બીજ સપ્લાયર અથવા ઉત્પાદક સામે વળતરનો દાવો દાખલ કરી શકે છે. આ જોગવાઈ કૃષિ ક્ષેત્રમાં ગ્રાહક સુરક્ષાના સિદ્ધાંતને અમલમાં મૂકવાની દિશામાં એક ક્રાંતિકારી પગલું છે. વધુમાં, ડ્રાફ્ટ ખેડૂતોને પરંપરાગત બીજ બચાવવા, પુનઃઉપયોગ અને વિનિમય કરવાનો અધિકાર નકારતો નથી, જે ભારતના વૈવિધ્યસભર કૃષિ ઇકોસિસ્ટમ અને સ્વદેશી બીજ જાળવણી પરંપરાઓના રક્ષણ માટે મહત્વપૂર્ણ છે. બીજ ગુણવત્તા નિયંત્રણ, વિજ્ઞાન અને જવાબદારીનો સંગમ – ડ્રાફ્ટ બીજ બિલ 2025 સ્પષ્ટપણે જણાવે છે કે બધા બીજ ઉત્પાદકો, વિતરકો અને વેચાણકર્તાઓએ સરકાર દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત પ્રમાણપત્ર એજન્સી પાસેથી મંજૂરી મેળવવી જરૂરી રહેશે. આનો ઉદ્દેશ્ય એ સુનિશ્ચિત કરવાનો છે કે બજારમાં વેચાતા બીજ પ્રમાણિત હોય અને નિર્ધારિત મર્યાદાથી નીચે ન હોય તેવા લઘુત્તમ અંકુરણ અને શુદ્ધતા સ્તરને પૂર્ણ કરે. આ બિલ રાષ્ટ્રીય બીજ સત્તામંડળ અને રાજ્ય બીજ પ્રમાણન બોર્ડની ભૂમિકાને વધુ મજબૂત બનાવે છે. તેઓ ફક્ત બીજ પરીક્ષણ, નોંધણી અને પ્રમાણપત્ર માટે જવાબદાર રહેશે નહીં,પરંતુ બીજ ઉત્પાદકોનીજવાબદારી સુનિશ્ચિત કરવા માટે ફરિયાદ નિવારણ પદ્ધતિ પણ સ્થાપિત કરશે.
મિત્રો, જો આપણે બીજ નિયમનને આધુનિક બનાવવાની જરૂરિયાતને ધ્યાનમાં લઈએ, તો ૧૯૬૬નો બીજ કાયદો એવા સમયે ઘડવામાં આવ્યો હતો જ્યારે ભારત ખાદ્ય સંકટનો સામનો કરી રહ્યું હતું અને હરિયાળી ક્રાંતિ હમણાં જ શરૂ થઈ હતી. તે સમયે કૃષિ ટેકનોલોજી આજ જેટલી અદ્યતન નહોતી, અને ખાનગી બીજ કંપનીઓનો વ્યાપ પણ એટલો વ્યાપક નહોતો. જોકે, ૨૦૨૫ સુધીમાં પરિસ્થિતિ સંપૂર્ણપણે બદલાઈ ગઈ છે. દેશમાં ૩૦૦ થી વધુ નોંધાયેલ બીજ કંપનીઓ છે, અને બાયો-મોડિફાઇડ જાતો, હાઇબ્રિડ જાતો, ડ્રોન-આધારિત બીજ પરીક્ષણ અને સ્માર્ટ પાક દેખરેખ જેવી તકનીકો મુખ્ય પ્રવાહ બની ગઈ છે. જૂનો કાયદો ગુણવત્તા પરીક્ષણ, માનકીકરણ, પારદર્શિતા, ખેડૂતોના અધિકારો અને માર્કેટિંગ નિયંત્રણના આધુનિક ધોરણોને પૂર્ણ કરતો ન હતો. આ જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને, સરકારે ડ્રાફ્ટ સીડ્સ બિલ, ૨૦૨૫ તૈયાર કર્યો છે, જે બીજ નિયમનને સમયસર, વૈજ્ઞાનિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય માર્ગદર્શિકા સાથે સુસંગત બનાવે છે. આ બિલ આંતરરાષ્ટ્રીય બીજ પરીક્ષણ સંગઠન, ઓઇસીડી
બીજ ધોરણો અને એફએઓ ના વૈશ્વિક કૃષિ સલામતી ધોરણોને પણ સુમેળ કરે છે.
મિત્રો, જો આપણે ડ્રાફ્ટ સીડ્સ બિલ, 2025 ના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો અને ખેડૂતો માટેના ખાસ જોગવાઈઓનો વિચાર કરીએ, તો આ બિલના ઉદ્દેશ્યો બહુપક્ષીય છે, જેમાં ગ્રાહક સુરક્ષા, ખેડૂત સંરક્ષણ, વૈજ્ઞાનિક ગુણવત્તા નિયંત્રણ, કૃષિ સંશોધનને પ્રોત્સાહન અને કૃષિ બજારમાં વાજબી સ્પર્ધાનો સમાવેશ થાય છે. મુખ્ય ઉદ્દેશ્યોમાં શામેલ છે: (1) ખેડૂતોને ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા બીજ પૂરા પાડવા; (2) બીજ બજારમાં નકલી, ભેળસેળયુક્ત અને હલકી ગુણવત્તાવાળા બીજને નિયંત્રિત કરવા; (3) ખેડૂતોના અધિકારો અને વળતરની ખાતરી આપવી; (4) બીજ ઉત્પાદકો, વિતરકો અને કંપનીઓની ફરજિયાત નોંધણી; (5) સંશોધન અને નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવું; અને (6) બીજમાં જૈવ સુરક્ષા અને જૈવવિવિધતાનું રક્ષણ કરવું. આ બધા ઉદ્દેશ્યોનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ભારતની કૃષિ પ્રણાલીને ભવિષ્યલક્ષી અને જોખમમુક્ત બનાવવાનો છે, જેનાથી ખેડૂતોની આવક અને ઉત્પાદન બંનેમાં સ્થિરતા સુનિશ્ચિત થાય છે. ખેડૂતો માટે ખાસ જોગવાઈઓ – રક્ષણ, અધિકારો અને વળતર આ બિલનું સૌથી મહત્વપૂર્ણ અને પ્રગતિશીલ પાસું ખેડૂતોના અધિકારોને મજબૂત બનાવવાનું છે. વર્ષોથી, કૃષિ ક્ષેત્રમાં ફરિયાદ રહી છે કે જો ખેડૂતો બીજ કંપનીઓ દ્વારા વચન આપેલ ઉત્પાદન પ્રાપ્ત ન કરે તો તેમને કોઈ વળતર મળતું નથી. ડ્રાફ્ટ બીજ બિલ 2025 માં જોગવાઈ છે કે ખેડૂતો વળતર મેળવવા માટે પાત્ર રહેશે (1) જો બીજની ગુણવત્તા હલકી ગુણવત્તાવાળી હોવાનું જણાય, (2) જો બીજ પરીક્ષણ ધોરણો પૂર્ણ ન થાય, (3) અથવા જો કંપની દ્વારા જાહેર કરાયેલ ઉપજ પ્રાપ્ત ન થાય. આ માટે, જિલ્લા સ્તરે બીજ વળતર સમિતિની સ્થાપના કરવાની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. ખેડૂતોને તેમના પોતાના બીજ બચાવવા, ઉપયોગ કરવા, વિનિમય કરવા અને વેચવાનો પણ સંપૂર્ણ અધિકાર રહેશે, જો કે તેઓ બ્રાન્ડિંગ અથવા પેકેજિંગ સાથે કોઈપણ વ્યવસાયમાં જોડાતા ન હોય. આ જોગવાઈ એફએઓ ચાર્ટર ઓફ ફાર્મર્સ રાઇટ્સને અનુરૂપ છે, જે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ખેડૂતોના અધિકારોનું રક્ષણ કરે છે, અને ભારતના પોતાના પીપીવીએફઆર કાયદાને અનુરૂપ છે. ડ્રાફ્ટ બીજ બિલ 2025 ના પડકારો – જોકે બિલ પ્રગતિશીલ છે, તેના અમલીકરણમાં કેટલાક પડકારોનો સામનો કરવો પડશે, જેમાં નાના ખેડૂતોમાં જાગૃતિનો અભાવ, ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાઓનો અભાવ, નાના બીજ ઉત્પાદકો પર નોંધણી પ્રક્રિયાનો બોજ અને વળતર પ્રક્રિયાનું વ્યવહારુ સરળીકરણનો સમાવેશ થાય છે. જો કે, સરકાર ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ, કૃષિ વિસ્તરણ સેવાઓ અને રાજ્ય સરકારો સાથે સંકલન દ્વારા આ પડકારોનો સામનો કરવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે.
મિત્રો, જો આપણે ફરજિયાત નોંધણી અને બીજની ગુણવત્તા પરીક્ષણનો વિચાર કરીએ, તો બિલ બીજ કંપનીઓ અને ઉત્પાદકો માટે કડક નિયમો નક્કી કરે છે. હવે, કોઈપણ કંપની નોંધણી વિના બજારમાં બીજ વેચી શકતી નથી. મુખ્ય નિયમો છે: (1) બધા બીજની ફરજિયાત નોંધણી; (2) નોંધણી પહેલાં ક્ષેત્ર પરીક્ષણ, ઉપજ ચકાસણી અને ગુણવત્તા તપાસ; (3) બીજ ઉત્પાદન અને વિતરણનું રેકોર્ડ રાખવું; (4) પ્રયોગશાળા પરીક્ષણમાં પારદર્શિતા; આ વૈશ્વિક ધોરણો તરફ એક મોટું પગલું છે.
તેથી, જો આપણે ઉપરોક્ત વિગતોનો અભ્યાસ અને વિશ્લેષણ કરીએ, તો આપણે શોધીશું કે ડ્રાફ્ટ સીડ્સ બિલ, 2025, કૃષિ ક્ષેત્રને સશક્ત બનાવતું ભવિષ્યવાદી બિલ, ભારતને આધુનિક કૃષિ શાસનના નવા યુગમાં પ્રવેશ કરાવે છે. તે માત્ર ખેડૂતોને ગુણવત્તા, સલામતી અને વળતર સાથે સશક્ત બનાવે છે, પરંતુ બીજ વેપારને પારદર્શક બનાવીને ભારતને વૈશ્વિક સ્પર્ધા માટે પણ તૈયાર કરે છે. આધુનિક વિજ્ઞાન, ડિજિટલ દેખરેખ, જૈવ સુરક્ષા, સંશોધન અને મજબૂત નિયમનનું આ સંતુલિત સંયોજન ભારતીય કૃષિને ટકાઉપણું, ઉત્પાદકતા અને આત્મનિર્ભરતાના માર્ગ પર આગળ ધપાવે છે. આ બિલના સફળ અમલીકરણથી ભારત માત્ર વિશ્વ કક્ષાના બીજ અર્થતંત્રનું કેન્દ્ર બનશે જ નહીં પરંતુ ખેડૂત આવક, ઉત્પાદન અને આત્મવિશ્વાસ ત્રણેય મોરચે ઐતિહાસિક મજબૂતી પણ પ્રાપ્ત કરશે.
કિશન સન્મુખદાસ ભવનાની ગોંદિયા મહારાષ્ટ્ર 9226229318
