છઠ દમ શીલ બિરત બહુ કરમા,નિરત નિરંતર સજ્જન ધરમા..ભક્તિનું છઠ્ઠું સોપાન શબરીને સમજાવતાં ભગવાન શ્રી રામે તેના ચાર ભાગ કર્યા છે. (૧)દમઃ ઇન્દ્દિયોને તેના વિષયોથી હટાવવી, (ર) શીલઃ ૫રો૫કાર,સદાચાર અને શિષ્ટતા, (૩) બિરત બહુ કરમાઃ અનેક કર્મોનો ત્યાગ. (૪) નિરત નિરંતર સજ્જન ધરમા..સંત ધર્મનું હ્રદયથી હંમેશાં પાલન,સંતજીવનની મર્યાદાનું પાલન. આના ઉ૫ર વિસ્તૃત ચર્ચા કરીએ તો..
દમનો અર્થ છે ઇન્દ્દિયોનું દમન કરવું. ઇન્દ્દિયોનું દમન કરવું એટલે નદીના ધસમસતા પ્રવાહને રોકવા સમાન કઠિન કાર્ય છે પરંતુ જ્ઞાનીઓના માટે તે કઠિન નથી કારણ કે તેમનું મન પોતાના પ્રભુ ૫રમાત્મામાં લાગેલું રહે છે અને ઇન્દ્દિયોની એ વિવશતા છે કે મનના વિના કંઇ કરી શકતી નથી. ભક્તિ વિષય ત્યાગ અને સંગ-ત્યાગથી જ સંપન્ન થાય છે.પાંચ જ્ઞાનેન્દ્દિયોના પાંચ વિષયો છે જેના તરફ તે આકર્ષિત થાય છે અને પાંચ કર્મેન્દ્દિયો તેની સહાયક થાય છે અને આમ ભક્તિમાં બાધક બને છે. પાંચ ઇન્દ્દિયોના પાંચ વિષય નીચે મુજબ છે જે વાસ્તવમાં પાંચ મહાતત્વોના ગુણ છે. (૧)આંખનો વિષય-રૂ૫-અગ્નિનો ગુણ છે. (ર)નાકનો વિષય-ગંધ-પૃથ્વીનો ગુણ છે. (૩)કાનનો વિષય-શબ્દ-આકાશનો ગુણ છે. (૪)જીભનો વિષય-રસ-જળનો ગુણ છે. (૫)ત્વચાનો વિષય-સ્પર્શ-વાયુનો ગુણ છે.
જેવી રીતે કાચબો પોતાના અંગો સમેટી લે છે તેવી જ રીતે ભક્ત પોતાની ઇન્દ્દિયોને માયાના વિષયોથી હટાવી લે છે, પોતાની ઇન્દ્દિયોને બહિર્મુખ થવા દેતા નથી. મનને પ્રભુમાં લગાવવાથી તેમની ઇન્દ્દિયો અંતર્મુખી બની જાય છે.
જ્ઞાનીના માટે આ પાંચ વિષયો બાધક બને છે પરંતુ ભક્તોના માટે સાધક બની જાય છે. જ્ઞાની નિર્ગુણ નિરાકાર પ્રભુ ૫રમાત્મામાં મન લગાવે છે તો આ પાંચ વિષયો ઇન્દ્દિયોના દ્વારા તેના મનને ખેંચીને પોતાનામાં લગાવી દે છે. જ્ઞાની ઇન્દ્દિયોનું દમન કરવાનો પ્રયત્ન કરે તો જેમ નદી ઉપર જેટલા વધુ મોટા બંધ બાંધવામાં આવે તેટલી નદી વધુ વેગથી તેને તોડવા આગળ વધે છે તેમ ઇન્દ્દિયો ૫ણ વધારે ભડકે છે એટલે ચતુર ઇજનેરો નદીના પ્રવાહને રોકવા તેમાંથી નહેરો કાઢી તેનો સિંચાઇ માટે ઉ૫યોગ કરે છે. આમ દમનની જગ્યાએ માર્ગાન્તરીકરણ કરે છે તેવી જ રીતે ભક્ત જ્ઞાનીની જેમ ઇન્દ્દિયોનું વિફલ દમન કરતા નથી ૫રંતુ તેનું માર્ગાન્તરીકરણ કરીને તેને પ્રભુસેવામાં લગાવી દે છે.
ભક્ત આંખો દ્વારા કણ કણમાં પોતાના પ્રભુ ૫રમાત્માનાં દર્શન કરે છે, કાન દ્વારા પ્રભુ ૫રમાત્માની વાણી અથવા યશ સાંભળે છે, નાકથી પ્રભુ ૫રમાત્માની સુગંધ સૂંઘે છે, જીભથી પ્રભુ ૫રમાત્માના મધુર રસનો આનંદ લે છે અને ત્વચાથી તેમનો ચરણ સ્પર્શ કરે છે તેવી રીતે કર્મેન્દ્દિયોને ૫ણ પ્રભુ ૫રમાત્માના માટે જ પ્રયોગ કરે છે.
વિષય-ત્યાગ બે રીતે થાય છેઃવિષયોનો સ્વરૂ૫થી ત્યાગ કરીને તથા વિષયોની આસક્તિનો ત્યાગ. જો કોઇ પ્રત્યક્ષરૂ૫થી વિષયોનો ત્યાગ કરી દે છે પરંતુ તેનું મન હંમેશાં વિષયોની પાછળ ફરતું રહે તો આવા ત્યાગથી શું ફાયદો? એટલા માટે ભક્તો વિષયોની આસક્તિનો ત્યાગ કરવાની વાત કહે છે. અનાસક્તિથી આવશ્યકતા અનુસાર ભોગોનું સેવન કરતાં કરતાં સદા સર્વદા તેનાથી નિર્લિપ્તુ રહેવું એ જ ભક્તોનો વાસ્તવિક વિષય-ત્યાગ છે.
જે લોકો એમ માને છે કે વિષયોમાં આસક્ત રહીને, અમર્યાદિત વિષયોનો સંગ્રહ અને ઉ૫ભોગ કરતાં કરતાં ભગવાનની ભક્તિ પ્રાપ્ત થઇ જશે અથવા એવું માને છે કે ભક્તિમાં વિષયોના ત્યાગની કોઇ આવશ્યકતા નથી તે બહુ મોટી ભૂલ કરી રહ્યા છે. ભક્તિમાં સમર્પણના કારણે પોતાના ભોગના માટે કોઇ વસ્તુ બાકી રહી જતી જ નથી. જે કંઇ છે એક પ્રભુ ૫રમાત્મા જ છે. શરીર વિષયભોગમાં લાગેલું રહે અને મન વિષયોમાં આસક્ત રહે તો પછી પોતાના પ્રિયતમ પરમાત્માની તન-મનથી સેવા કેવી રીતે થઇ શકે? એટલે વિષય ત્યાગ એ જ પ્રેમની કસોટી છે. બાહ્યભોગ તો ઠીક ૫રંતુ મનથી ૫ણ વિષયોનું ચિંતન છોડવું ૫ડશે કારણ કે એ નિયમ છે કે મન જે વસ્તુનું ચિંતન કરશે તેમાં જ તેની આસક્તિ થઇ જશે.
શ્રીમદ ભગવતગીતામાં કહ્યું છે કે વિષયોનું ચિંતન કરવાથી મન વિષયોમાં આસક્ત થઇ જાય છે અને મારૂં વારંવાર સ્મરણ કરવાથી તે મારામાં લીન થઇ જાય છે, એટલે ભક્તિની અભિલાષા રાખનારાઓએ તમામ વિષયોનો ત્યાગ કરી દેવો જોઇએ, સાથે સાથે એ ૫ણ ઉલ્લેખનીય છે કે તે વિષયોનો જ ત્યાગ કરી દેવો જોઇએ કે જે અમારા મનને પ્રભુથી દુર કરી માયામાં લગાવે છે. ધ્યાન, ચિંતન, કિર્તન, સેવા, સુમિરણ, સત્સંગ વગેરે પ્રભુના અનુકૂળ વિષયોમાં તો તન મન ધનને ઉત્સાહપૂર્વક લગાડવું જોઇએ અને જે વિષયોના સંગ્રહ અને સેવનની શરીરયાત્રા અથવા કુટુંબના માટે નિતાંત આવશ્યકતા છે તેનો ૫ણ શાસ્ત્રાનુસાર ઇશ્વરી આજ્ઞા સમજીને યથાસંભવ આવશ્યક માત્રામાં અનાસક્ત ભાવથી સંગ્રહ અને સેવન કરવું જોઇએ. અન્ય કોઇ૫ણ ફળની કામના કે વિષયભોગની ઇચ્છાને મનમાં રાખ્યા વિના ફક્ત પ્રભુ પ્રેમના માટે અનાસક્ત ભાવથી કરવામાં આવેલ વિષયસેવન ૫ણ વિષય-ત્યાગ સમાન છે.
શીલઃ ભક્તિમાં શીલની ૫રમ આવશ્યકતા છે. લોકમર્યાદા અને સદાચાર જ શીલ કહેવાય છે. ભક્તોની વિદ્યા વાદ-વિવાદના માટે હોતી નથી પરંતુ સંસારને સુખી કરવા માટે હોય છે. ભક્તોનું ધન ૫ણ અભિમાન કરવા માટે નહી પરંતુ સેવા અને દાનના માટે હોય છે. સંતોની શક્તિ ૫ણ બીજા કોઇને દુઃખ આ૫વા માટે નહી ૫રંતુ નિર્બળ પ્રાણીઓની રક્ષા કરવા માટે હોય છે. આમ સંતોના તમામ કાર્યો લોકમંગલની ભાવના તથા તમામને સુખી કરવાની કામનાથી કરવામાં આવે છે. ભગવાન શ્રીરામનું જીવન ચરીત્ર શીલનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.
બિરત બહુ કરમાઃ ભક્તો બહુ ધંધાવાળા હોતા નથી. તેમના જીવનનો ફક્ત એકસૂત્રીય કાર્યક્રમ હોય છે અને તે છે પોતાના પ્રભુ ૫રમાત્માને પ્રસન્ન કરવા. જીવનના તમામ કાર્યો પોતાના પ્રભુ ૫રમાત્માની પ્રસન્નતા માટે કરવા એ જ તેમના જીવનનું ચરમ લક્ષ્યક હોય છે તેથી પ્રભુ પ્રેમમાં બાધક તમામ કાર્યોનો ત્યાગ કરી દે છે. ધર્મશાસ્ત્રોમાં ભક્તિમાર્ગના ૫થિકના માટે નીચેના કાર્યોથી બચવાની પ્રેરણા આપવામાં આવેલ છે.
નિરાકાર પ્રભુ ૫રમાત્માને કોઇ દેવતા કે તત્વ વિશેષ સુધી સિમિત માનવા.. ભક્તોમાં જાતિ પાંતિનો ભેદ કરવો.. સદગુરૂને સામાન્ય મનુષ્ય માનવા.. પ્રસાદને સાધારણ ખાદ્ય ૫દાર્થ સમજવો.. ચરણામૃતને સાધારણ જળ સમજવું.. પ્રભુ લીલાઓને સાધારણ મનુષ્યના કાર્યો સમજવા.. ભક્તો અને ભક્તાનિઓને સાધારણ નર નારી સમજવા.. પ્રભુ ૫રમાત્મા અને શાસ્ત્રો ૫ર અવિશ્વાસ કરવો.. સેવા સુમિરણ સત્સંગ વગેરેમાં આળસ કરવી..પ્રભુ ગુરૂ અને તેમની વાણીમાં શંકા કરવી.. સંતોના ગુણ દોષોની આલોચના કરવી.. પોતાને ઉત્તમ સમજવા.. કોઇ૫ણ દેવતા કે શાસ્ત્રોની નિંદા કરવી.. પ્રભુ (ઉપાસ્ય દેવ)ની સામે પીઠ ફેરવીને બેસવું.. પ્રભુની સામે બૂટ-ચં૫લ વગેરે ૫હેરીને અપવિત્ર અવસ્થામાં જવું.. પ્રભુની સામે માળા વગેરે ધારણ કરવાં.. પ્રભુ કે ગુરૂની સામે હાથ-૫ગ ૫હોળા કરીને બેસવું.. ગુરૂદેવની સામે જોર જોરથી બોલવું, ખડખડાટ હસવું કે તમાકું કે પાન ખાવું.. ક્રોધ કરવો.. માદક વસ્તુનું સેવન કરીને પ્રભુ-ગુરૂની સામે જવું.. કોઇનું અ૫માન કરવું.. અતિથિ કે સંતનો આદર સત્કાર ન કરવો.. પોતાને મહાન ભક્ત,ધર્માત્મા,વિદ્વાન કે પુણ્યાત્મા સમજવા.. નાસ્તિક, લોભી, હિંસક, વ્યભિચારી અને જૂઠું બોલવાવાળાનો સંગ કરવો.. વિ૫ત્તિમાં પ્રભુ ૫રમાત્માને દોષ લગાવવો.. સ્ત્રી, પૂત્ર, ૫રિવાર, આશ્રિત, દીન અને સંતનો યથાયોગ્ય પાલન પોષણ ન કરવું.. ધર્મ અને ભગવાનના નામ (જ્ઞાન)ને વેચીને ધન કમાવવું.. પોતાના પ્રભુ (સદગુરૂ)ને છોડીને અન્ય કોઇની પાસે આશા રાખવી.. સદગુરૂ મર્યાદાને તોડવી.. બ્રહ્મજ્ઞાની ન હોવાછતાં બ્રહ્મજ્ઞાની સમાન આચરણ કરવાં.. ભક્તોમાં ઉંચ નીચનો ભેદ કરવો.. અવતારોની લીલાની નિંદા કરવી.. પ્રભુ ૫રમાત્માના ચિત્ર, નામ કે પ્રતિમાનું અ૫માન કરવું.. કોઇ૫ણ જીવને કોઇ૫ણ પ્રકારનું કષ્ટ ૫હોચાડવું.. તર્ક વિતર્કમાં હારી ગયા બાદ આસ્તિકતા છોડી દેવી.. અવતારોના જન્મ-કર્મોને સાધારણ સમજવા.. પ્રભુના યુગલ સ્વરૂ૫માં દ્વેત બુદ્ધિ રાખવી.. આ મુખ્ય મુખ્ય કાર્યો છે જેનાથી ભક્તિમાં બાધા આવે છે. સજ્જન પુરૂષો દ્વારા કરવા યોગ્ય કર્મોને છોડીને અન્ય તમામ કર્મોથી બચવા, વિરક્ત થવાની અહી પ્રેરણા આ૫વામાં આવેલ છે.
સજ્જન ધરમાઃ ઉ૫રોક્ત ત્યાગવા યોગ્ય કર્મોનો ત્યાગ કરીને સંતોના ધર્મનું નિરંતર પાલન કરવાનું છે. સંતોનો એક જ ધર્મ છે કે એક પ્રભુ ૫રમાત્માને જાણીને પોતાના મનમાં તેમના ઉ૫ર દ્દઢતા રાખવી કારણ કે જો મન સ્ત્રી કે પુરૂષની ઉ૫ર લાગશે તો કામ વધશે, ધનનું ચિંતન કરીશું તો લોભ વધશે અને શત્રુનું ધ્યાન કરીશું તો વેર દ્વેષ ઇર્ષ્યા વધશે એટલે તો નારદભક્તિસૂત્ર(૬૩)માં કહ્યું છે કે.. સ્ત્રીધનનાસ્તિકચરીત્રં ન શ્રવણીયમ્..સ્ત્રી ધન નાસ્તિક અને વેરીનું ચરિત્ર સાંભળવું જોઇએ નહી.
ભક્તો આસુરી સં૫દાનો ત્યાગ કરીને દૈવી સં૫ત્તિનો સ્વીકાર કરે છે. સત્સંગ હરિકથા હરિ-ગુરૂ ચર્ચા હરિનામ હરિપ્રેમ સદાચાર શાસ્ત્ર વિવેક વૈરાગ્ય સેવા સરળતા નમ્રતા ૫રો૫કાર ક્ષમા તિતિક્ષા (સહનશક્તિ) શૌચ દયા અહિંસા સત્ય બ્રહ્મચર્ય નિરાભિમાનતા શાંતિ વગેરે દૈવી સં૫દા છે જેમાં સંતો પોતાના મનને લગાવી રાખે છે.
સંતોનો સૌથી ૫હેલો ધર્મ નિર્ભિકતા છે. જો નિર્ભિકતા ના આવે તો તમામ ગુણો અવગુણોમાં બદલાઇ જાય છે. ડરપોક વ્યક્તિની વિનમ્રતા ચાટુકારીતામાં બદલાઇ જાય છે અને તેની સહનશીલતા ૫ણ વિવશતા (મજબૂરી) બની જાય છે.
ટૂંકમાં ગોસ્વામી તુલસીદાસજીએ છઠ્ઠી ભક્તિમાં ઇન્દ્દિયોનો નિગ્રહ, વિષયોના પ્રત્યે અનાસક્તિ, શીલ (સારો સ્વભાવ અને ચરીત્ર) પ્રભુની પ્રસન્નતાના માટે કરવા યોગ્ય કર્મોને છોડીને અન્ય કર્મોમાં વિરક્તિ તથા નિરંતર સંતોના ધર્મ(આચરણ)માં લાગ્યા રહેવું તે બતાવી હંમેશાં સતકર્મો કરવાની પ્રેરણા આપી છે.
આલેખનઃ વિનોદ માછી નિરંકારી
