તાજેતરમાં, સુપ્રીમ કોર્ટે પોલીસ કસ્ટડીમાં મૃત્યુની સુઓમોટો નોંધ લીધી અને પોલીસ સ્ટેશનોમાં સીસીટીવી કેમેરા લગાવવાના તેના અગાઉના આદેશની સમીક્ષા શરૂ કરી. ૨૦૨૦ ના “પરમવીર વિરુદ્ધ બલજીત સિંહ” કેસમાં, સુપ્રીમ કોર્ટે તમામ રાજ્યોને કસ્ટડીમાં ત્રાસના કેસોને રોકવા માટે પોલીસ સ્ટેશનોમાં પૂરતા પ્રમાણમાં સીસીટીવી કેમેરા લગાવવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો. તેવી જ રીતે, જુલાઈ ૨૦૨૫ માં, સુપ્રીમ કોર્ટે કેસમાં ડીએનએ નમૂનાઓનો સુરક્ષિત સંગ્રહ કરીને ૪૮ કલાકની અંદર ફોરેન્સિક લેબમાં મોકલવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો.
અગાઉ, જાન્યુઆરી ૨૦૧૯ માં, કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રાલયે પાયલોટ પ્રોજેક્ટ હેઠળ રાજ્યોને ૧૦,૦૦૦ થી વધુ ડીએનએ સંગ્રહ કીટ પૂરી પાડી હતી, કારણ કે જાતીય ગુનાઓની તપાસમાં ડીએનએ પરીક્ષણ એક મહત્વપૂર્ણ પાસું છે. નવા ફોજદારી કાયદાઓ પણ તપાસમાં વૈજ્ઞાનિક પુરાવા પર વધુ ભાર મૂકે છે. સાત વર્ષ કે તેથી વધુ કેદની સજા સાથે સંકળાયેલા ફોજદારી કેસોમાં, ફોરેન્સિક નિષ્ણાતને હવે ફોરેન્સિક પુરાવા એકત્રિત કરવા માટે ઘટનાસ્થળની મુલાકાત લેવાની અને મોબાઇલ ફોન અથવા અન્ય ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણનો ઉપયોગ કરીને ઘટનાસ્થળનો ફોટોગ્રાફ અથવા વિડિયોગ્રાફી કરવાની જરૂર છે. પોલીસે સ્થળ પર કોઈપણ શોધ અને જપ્તીની વિડિઓગ્રાફી કરીને ૪૮ કલાકની અંદર મેજિસ્ટ્રેટને મોકલવાની પણ જરૂર છે. ગૌણ ઇલેક્ટ્રોનિક પુરાવા પણ સાયબર નિષ્ણાત દ્વારા ચકાસવા આવશ્યક છે.
એ સાચું છે કે ભારતીય નાગરિક સંરક્ષણ સંહિતા ફોરેન્સિક સંસાધનો વિકસાવવા માટે પાંચ વર્ષનો સમયમર્યાદા પ્રદાન કરે છે, પરંતુ આ પ્રાપ્ત કરવા માટે, રાજ્યોને નાણાકીય સંસાધનોમાં વધારો કરવો પણ જરૂરી છે. હાલની પોલીસ આધુનિકીકરણ યોજના શરૂઆતમાં ૧૯૯૯-૨૦૦૦ માં ૧૦ વર્ષના સમયગાળા માટે શરૂ કરવામાં આવી હતી. ૧૦ વર્ષ પછી, યોજનાને ચાલુ રાખવાની ભલામણ કરવામાં આવી હતી, પરંતુ તેમાં માઓવાદી પ્રભાવિત વિસ્તારો માટે ભંડોળ વધારવા અને દરિયાકાંઠાના અને સરહદી વિસ્તારો માટે ખાસ યોજનાઓ વિકસાવવાની પણ ભલામણ કરવામાં આવી હતી.
પોલીસ આધુનિકીકરણ યોજનાએ પોલીસ ગતિશીલતામાં વધારો, ટેલિકોમ્યુનિકેશનમાં સુધારો, શસ્ત્રોની ગુણવત્તામાં સુધારો, કોમ્પ્યુટરાઇઝેશન, તાલીમ, સુરક્ષા સાધનો ખરીદવા અને ફોરેન્સિક લેબ્સના આધુનિકીકરણ દ્વારા રાજ્યોને નોંધપાત્ર રીતે ફાયદો કરાવ્યો છે. એ પણ નોંધવું જોઈએ કે સમય જતાં, પોલીસ દળોની સંખ્યામાં વધારો થયો છે, અને ઘણા નવા પડકારો ઉભા થયા છે.
જ્યારે પોલીસ અને જાહેર વ્યવસ્થાને બંધારણની સાતમી અનુસૂચિ હેઠળ “રાજ્ય સૂચિ” માં સમાવવામાં આવ્યા છે, અને પોલીસને જરૂરી નાણાકીય સંસાધનો પૂરા પાડવાની પ્રાથમિક જવાબદારી રાજ્ય સરકારોની છે, ત્યારે રાજ્યોમાં આંતરિક સુરક્ષા જાળવવી એ પણ બંધારણીય માળખા હેઠળ કેન્દ્ર સરકારની મુખ્ય જવાબદારી છે. આ જવાબદારી પૂર્ણ કરવા માટે, કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રાલયની છત્ર યોજના, “પોલીસ આધુનિકીકરણ માટે રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને સહાય” દ્વારા રાજ્યોને પોલીસ આધુનિકીકરણ ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે. ઉત્તરાખંડ, હિમાચલ પ્રદેશ અને પૂર્વોત્તર રાજ્યો માટે ભંડોળ પેટર્ન ૯૦ઃ૧૦ છે. આનો અર્થ એ થયો કે કેન્દ્ર સરકાર ૯૦ ટકા ફાળો આપે છે, જ્યારે બાકીનો ફાળો આ રાજ્યો દ્વારા આપવામાં આવે છે. અન્ય રાજ્યો માટે, ગુણોત્તર ૬૦ઃ૪૦ છે. અગાઉ, શેરિંગ ૭૫ઃ૨૫ હતું, પરંતુ ૨૦૧૨-૧૩ થી તેને બદલીને ૬૦ઃ૪૦ કરવામાં આવ્યું હતું.
નિઃશંકપણે, કેન્દ્ર સરકારે પોલીસ આધુનિકીકરણ યોજનાને સમર્થન આપવાનું ચાલુ રાખ્યું છે, પરંતુ તેના હેઠળ વાર્ષિક ભંડોળ ફાળવણી સતત ઘટી રહી છે. જ્યારે ૨૦૧૨-૧૩ માં કેન્દ્ર સરકારનું યોગદાન આશરે ?૧,૫૫૮ કરોડ હતું, તે ૨૦૨૩-૨૪ માં તેના સૌથી નીચા સ્તરે ૪૬૦ કરોડ પર આવી ગયું. જુલાઈ ૨૦૨૪ માં નવા ફોજદારી કાયદાના અમલીકરણ પછી, ૨૦૨૫-૨૬ માં કેન્દ્ર સરકારનો હિસ્સો વધીને આશરે ૧,૦૦૭ કરોડ થયો છે. આ વલણને સતત વધારવાની જરૂર પડશે. કેન્દ્ર સરકારે નાણાકીય સંસાધનોના પ્રવાહ પર નજર રાખવા માટે પબ્લિક ફંડ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ જેવી સિસ્ટમ પણ અપનાવી છે, પરંતુ તે ઉપયોગની દ્રષ્ટિએ ખૂબ કાર્યક્ષમ નથી. વાસ્તવિક ખર્ચ રાજ્યોને ફાળવવામાં આવતા નાણાકીય સંસાધનોથી સતત ઓછો રહે છે.
