વૈશ્વિક સ્તરે,દક્ષિણ એશિયા આજે વિશ્વ રાજકારણનો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ ક્ષેત્ર છે.અહીંની આંતરિક રાજકીય અસ્થિરતા ફક્ત સંબંધિત દેશો સુધી મર્યાદિત નથી, પરંતુ તેની સીધી અસર આંતરરાષ્ટ્રીય ભૂરાજનીતિ અને અર્થતંત્ર પર પણ પડે છે. ઐતિહાસિક, સાંસ્કૃતિક અને ભૌગોલિક રીતે ભારત સાથે ઊંડે સુધી જોડાયેલું નેપાળ હાલમાં એક મોટા રાજકીય સંકટમાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે.સત્તા પરિવર્તન, યુવાનોનો ગુસ્સો, ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી ચળવળ, બાહ્ય હસ્તક્ષેપ અને આર્થિક પડકારો આ કટોકટીના મુખ્ય કારણો છે?ભારત માટે, આ પરિસ્થિતિ ફક્ત પાડોશી માટે ચિંતાનો વિષય નથી,પરંતુ તેની રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા, સરહદ સ્થિરતા,આર્થિક વેપાર હિત અને પ્રાદેશિક વ્યૂહરચના સાથે પણ ઊંડે સુધી જોડાયેલી છે.ભારત અને નેપાળ વચ્ચે લગભગ 1,751 કિલોમીટરની ખુલ્લી સરહદ છે,જે ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર,પશ્ચિમ બંગાળ, ઉત્તરાખંડ અને સિક્કિમ સાથે જોડાયેલી છે.આ ભૌગોલિક નિકટતા બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધોને ખાસ બનાવે છે. નેપાળના લગભગ 80 લાખ નાગરિકો ભારતમાં કામ અને રોજગાર સાથે સંકળાયેલા છે.આ માત્ર આર્થિક પાસું જ નથી, પરંતુ એક સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક બંધન પણ છે, કારણ કે લાખો નેપાળી પરિવારો ભારતમાં સ્થાયી થાય છે અને બંને દેશોના લોકો વચ્ચે વૈવાહિક સંબંધો પણ સામાન્ય છે.નેપાળમાં રાજકીય સ્થિરતા ભારત માટે મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે જો ત્યાં સતત વીજળી કટોકટી, બળવો અથવા ગૃહયુદ્ધ જેવી પરિસ્થિતિ ઊભી થાય છે, તો તેની સીધી અસર ભારતની સરહદો, સુરક્ષા અને આંતરિક રાજકારણ પર પડશે,જે રેખાંકિત કરવાનો વિષય છે, તેથી આજે, મીડિયામાં ઉપલબ્ધ માહિતીની મદદથી, આ લેખ દ્વારા આપણે ચર્ચા કરીશું,નેપાળ સહિત પડોશી દેશોમાં રાજકીય અસ્થિરતા અને ભારત પર તેની આંતરરાષ્ટ્રીય અસર:-એક ઊંડાણપૂર્વક વિશ્લેષણ. મિત્રો, જો આપણે નેપાળના યુવાનોના સ્પષ્ટ ખુલાસા વિશે વાત કરીએ, તો તેમણે કહ્યું છે કે તોડફોડ, લૂંટફાટ અને શસ્ત્રો છીનવી લેવા જેવી ઘટનાઓમાં તેમની કોઈ ભૂમિકા નથી. આ કેટલાક બાહ્ય તત્વોનું કામ છે, જેમણે તેમાં પ્રવેશ કરીને આંદોલનની દિશા બદલવાનો પ્રયાસ કર્યો. આ નિવેદનથી સ્પષ્ટ થાય છે કે નેપાળના યુવાનો ફક્ત પારદર્શિતા અને ભ્રષ્ટાચારમુક્ત શાસન ઇચ્છે છે, અરાજકતા અને હિંસા નહીં.આ સંદેશ ભારત માટે મહત્વપૂર્ણ છે.જો નેપાળમાં લાંબા સમય સુધી ચૂંટણીઓ મુલતવી રાખવામાં આવે અને સ્થિર સરકાર ન બને, તો અરાજક તત્વો અને બાહ્ય શક્તિઓ પરિસ્થિતિનો લાભ લઈ શકે છે અને ભારતની સરહદોમાં અસુરક્ષા ફેલાવી શકે છે.
મિત્રો, જો આપણે ભારત અને નેપાળ વચ્ચેના વેપાર સંબંધો ખૂબ ઊંડા હોવાની વાત કરીએ, તો નેપાળના કુલ વેપારનો લગભગ બે તૃતીયાંશ ભાગ ભારત સાથે છે.ભારત મશીનરી, પેટ્રોલિયમ ઉત્પાદનો,દવાઓ, ખાદ્ય પદાર્થો, ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણો અને ઔદ્યોગિક માલ મોટા પ્રમાણમાં નેપાળમાં નિકાસ કરે છે,જ્યારે મુખ્યત્વે નેપાળમાંથી તેલ બીજ,વન ઉત્પાદનો અને કેટલીક મર્યાદિત વસ્તુઓની આયાત કરે છે.આ ભારતના વેપાર સરપ્લસમાં વધારો કરે છે,પરંતુ નેપાળના અર્થતંત્ર પર બોજ નાખે છે.રાજકીય કટોકટી નેપાળના અર્થતંત્રને વધુ નબળી પાડશે,જે તેની ખરીદ શક્તિમાં ઘટાડો કરશે અને ભારતના નિકાસ પર પણ નકારાત્મક અસર કરશે.
મિત્રો,જો આપણે ટેરિફ અને ડિજિટલ ડેટા પોલિસી જેવા મુદ્દાઓ પર ભારત અને અમેરિકા વચ્ચેના વર્તમાન તણાવની વાત કરીએ, તો આવા સમયે ભારતને તેના નિકાસ માટે નવા બજારોની જરૂર છે.નેપાળ ભારતનું કુદરતી અને પરંપરાગત બજાર રહ્યું છે. જો રાજકીય અસ્થિરતાને કારણે નેપાળનું અર્થતંત્ર વધુ નબળું પડે છે, તો તે ભારતની વ્યૂહરચના માટે બેવડો પડકાર હશે. એટલે કે, એક તરફ અમેરિકા સાથે તણાવ અને બીજી તરફ નેપાળનું સંકટ, બંને મળીને ભારતની નિકાસ નીતિ, પ્રાદેશિક સ્થિરતા અને આર્થિક વિકાસ પર પ્રતિકૂળ અસર કરી શકે છે.
મિત્રો, જો આપણે તેને ચીનના દક્ષિણ એશિયા અને વૈશ્વિક જોડાણના દૃષ્ટિકોણથી જોઈએ, તો નેપાળની અસ્થિરતા ફક્ત ભારતનો મુદ્દો નથી.ચીન પણ આ ક્ષેત્રમાં તેની વ્યૂહાત્મક સ્થિતિને મજબૂત બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. ચીન બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઇનિશિયેટિવ હેઠળ નેપાળને માળખાગત સુવિધાઓ અને દેવાની જાળમાં ફસાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે.જો નેપાળ લાંબા સમય સુધી અસ્થિર રહેશે, તો ચીન ત્યાં તેની પકડ વધારવાનો પ્રયાસ કરશે. આ ભારત માટે સુરક્ષા ખતરો છે,કારણ કે નેપાળની ખુલ્લી સરહદ ભારતની સંરક્ષણ નીતિ માટે પડકાર બની શકે છે. નેપાળની અસ્થિરતા માત્ર સરહદી સમસ્યાઓ જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર દક્ષિણ એશિયામાં અવિશ્વાસ અને અસુરક્ષાનું વાતાવરણ પણ બનાવી શકે છે.આ પરિસ્થિતિ સાર્ક જેવી પ્રાદેશિક સંસ્થાઓની નિષ્ક્રિયતાને વધુ ગાઢ બનાવશે. ઉપરાંત, ભારત-બાંગ્લાદેશ સંબંધો, ભારત- શ્રીલંકા સંબંધો અને ભારત-ભૂતાન સંબંધો પણ આનાથી પ્રભાવિત થઈ શકે છે, કારણ કે પ્રાદેશિક રાજકારણ પર એક પ્રકારની ડોમિનો અસર છે.
મિત્રો, જો આપણે સુપ્રીમ કોર્ટની ટિપ્પણીઓ, લોકશાહી અને ન્યાયના મહત્વ વિશે વાત કરીએ, તો 10 સપ્ટેમ્બર 2025 ના રોજ,ભારતની સુપ્રીમ કોર્ટે નેપાળમાં બંધારણીય અને રાજકીય કટોકટી પર એક મહત્વપૂર્ણ ટિપ્પણી કરી હતી.”રાષ્ટ્રપતિ સંદર્ભ કેસ”ની સુનાવણી દરમિયાન, ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ એ નેપાળની પરિસ્થિતિ પર ચિંતા વ્યક્ત કરી હતી.રાષ્ટ્રપતિ સંદર્ભ પર સુનાવણી દરમિયાન, બંધારણીય બેંચનું નેતૃત્વ કરી રહેલા મુખ્ય ન્યાયાધીશે કહ્યું, અમને અમારા બંધારણ પર ગર્વ છે, પડોશી દેશો તરફ જુઓ,અમે નેપાળમાં જોયું, આ પર જસ્ટિસ વિક્રમ નાથે કહ્યું, અને બાંગ્લાદેશમાં પણ, પડોશી દેશોનો ઉલ્લેખ શા માટે કરવો?સુપ્રીમ કોર્ટની આ ટિપ્પણી એવા સમયે આવી છે જ્યારે નેપાળ અને બાંગ્લાદેશ જેવા પડોશી દેશોમાં રાજકીય અસ્થિરતા અને બંધારણ પર વિવાદ ચાલી રહ્યા છે.નેપાળમાં પરિસ્થિતિ એવી બની ગઈ છે કે જનતાના ગુસ્સાને કારણે વડા પ્રધાનને રાજીનામું આપવું પડ્યું છે. દેશ ચાર દિવસથી આગમાં છે.થોડા મહિના પહેલા બાંગ્લાદેશમાં પણ આવી જ સ્થિતિ ઉભી થઈ હતી અને વડા પ્રધાન શેખ હસીનાને પોતાનો દેશ છોડીને ભારતમાં આશ્રય લેવો પડ્યો હતો.અમને શા માટે ગર્વ છે? ભારતનું બંધારણ વિશ્વના સૌથી મોટા અને લોકશાહી બંધારણોમાંનું એક છે.તેણે લોકોને સમાનતા અને અધિકારો આપ્યા છે,પરંતુ સત્તામાં રહેલા નેતાઓને મર્યાદામાં રહેવાનો પાઠ પણ શીખવ્યો છે.કટોકટી જેવી પરિસ્થિતિમાં પણ,લોકશાહીએ પોતાનો માર્ગ બનાવ્યો અને લોકોએ બંધારણ દ્વારા સરકારને ઉથલાવી દીધી. ન્યાયતંત્રે ઘણા ઐતિહાસિક નિર્ણયો દ્વારા બંધારણના આત્માને મજબૂત રાખ્યો છે.CJI ની ટિપ્પણી આ વિશ્વાસ તરફ નિર્દેશ કરે છે કે ગમે તેટલી કટોકટી આવે, ભારતીય લોકશાહી તેના બંધારણને કારણે વારંવાર મજબૂત બની છે.
મિત્રો, જો આપણે વૈશ્વિક સ્તરે સોશિયલ મીડિયા અલ્ગોરિધમ્સ અને જન આંદોલનોની જટિલતા વિશે વાત કરીએ, તો આધુનિક યુગમાં,રાજકારણ ફક્ત શેરીઓ અને સંસદ સુધી મર્યાદિત નથી,પરંતુ તેનો મોટો ભાગ સોશિયલ મીડિયા અલ્ગોરિધમ્સ દ્વારા નિયંત્રિત થઈ રહ્યો છે. વિશ્વભરના ઉદાહરણો, ફ્રાન્સમાં યલો જેકેટ ચળવળ, આજે 10 સપ્ટેમ્બર 2025 ના રોજ ફ્રાન્સમાં થયેલ વિશાળ આંદોલન, શ્રીલંકામાં રાજપક્ષે સરકારનું પતન, બાંગ્લાદેશ અને નેપાળમાં યુવા બળવો, સાબિત કરે છે કે સોશિયલ મીડિયા જે રીતે જાહેર અભિપ્રાયને આકાર આપે છે તે ક્યારેક સ્થિર લોકશાહીઓને પણ અસ્થિર કરી શકે છે. અલ્ગોરિધમની સમસ્યા એ છે કે તે સંતુલિત સમાચારોને બદલે વધુ આક્રમક, સનસનાટીભર્યા અને વિભાજનકારી સામગ્રીને પ્રાધાન્ય આપે છે,જે ઝડપથી સમાજમાં ધ્રુવીકરણ અને અસંતોષ ફેલાવે છે.ભારતે નેપાળના અનુભવમાંથી શીખવું જોઈએ. કારણ કે જો સોશિયલ મીડિયા અલ્ગોરિધમની અસર પર ગંભીર નિયંત્રણ અને દેખરેખ રાખવામાં નહીં આવે, તો આ પરિસ્થિતિ ભારતીય લોકશાહી અને સામાજિક સંવાદિતા માટે પણ ખતરો બની શકે છે.
મિત્રો, જો આપણે ઉકેલ તરફ પગલાં લેવાની વાત કરીએ, તો- (1) નેપાળમાં વહેલી અને પારદર્શક ચૂંટણીઓ યોજવી જરૂરી છે. (2) ભારતે નેપાળ સાથે રાજદ્વારી અને આર્થિક સહયોગ વધારવો જોઈએ, જેથી ત્યાં લોકશાહી સંસ્થાઓ મજબૂત બને. (3) સોશિયલ મીડિયા અલ્ગોરિધમ્સ અને બાહ્ય તત્વોનું કડક નિરીક્ષણ જરૂરી છે. (4) નેપાળની આર્થિક નબળાઈને દૂર કરવા માટે ભારતે સંતુલિત વેપાર નીતિ અપનાવવી પડશે. (5) પ્રાદેશિક સ્થિરતા માટે ભારત, નેપાળ અને અન્ય દક્ષિણ એશિયાઈ દેશો વચ્ચે બહુપક્ષીય સંવાદ થવો જોઈએ.
તેથી, જો આપણે ઉપરોક્ત વિગતોનો અભ્યાસ અને વિશ્લેષણ કરીએ, તો આપણને ખબર પડશે કે નેપાળમાં વર્તમાન રાજકીય અસ્થિરતા માત્ર એક પાડોશી દેશની સમસ્યા નથી, પરંતુ તે ભારત અને સમગ્ર દક્ષિણ એશિયાની સ્થિરતા, સુરક્ષા અને અર્થતંત્ર માટે એક પડકાર છે. ભારતની સુપ્રીમ કોર્ટની ટિપ્પણીઓ, યુવાનોની શાંતિપૂર્ણ આકાંક્ષાઓ અને આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસ્થિતિઓ સાબિત કરે છે કે નેપાળમાં વહેલી ચૂંટણીઓ અને સ્થિર સરકારની રચના એ સમયની સૌથી મોટી જરૂરિયાત છે. જો ભારત આ પ્રસંગે સક્રિય અને સંતુલિત ભૂમિકા ભજવે છે, તો નેપાળને માત્ર સ્થિરતા જ નહીં પરંતુ ભારતનું પ્રાદેશિક અને વૈશ્વિક નેતૃત્વ પણ મજબૂત બનશે.
કિશન સનમુખદાસ ભવનાની ગોંડિયા મહારાષ્ટ્ર 9226229318
