ભારતની પાક તરફની સરહદે અજંપો-પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ (પ્રોક્સી) યુદ્ધ એ જ ઇલાજનો માહોલ

પાડોશી અને દુશ્મન દેશની લશ્કરી તાકાત ભારતના પ્રમાણમાં નજીવી છતા કુદાકુદ-વિદેશી સપોર્ટ, લડાઇઓ અનેક થઇ પરંતુ એકવીસમી સદીની સીલ્વર જ્યુબેલી બાદની લડાઇ હાઇટેક બની રહે માટે ગુજરાત જેવા સરહદી રાજ્યોમાં વધુ સઘન સલામતિની તાતી જરૂરને અપાઇ અગ્રતા

‘‘વિરતા સાથે ધીરતા‘‘ ભારત સરકારનો મંત્ર અને સંયમને નબળાઇ ન સમજાવાના વખતોવખત ભણાવાતા પાઠ છતા પાકિસ્તાનને શીખવુ નથી.આતંકવાદ પોષી ભારતની આર્થીક તાકાત,સામાજીક સમરસતા અને પ્રગતિ રોકવા તબક્કાવારના હુમલા એ કાયરતા છે જ્યારે ભારતની સ્ટ્રાઇક એ સામી છાતીના નક્કર અને મક્કમ પગલા

પચાસના દસકથી અત્યાર સુધી ભારતની પ્રજાએ યુદ્ધ,હુમલા,સંઘર્ષ,તણાવ,ઘુસણખોરી,નુકસાની,ભય,અસંતોષ,જુસ્સા સભર ગુસ્સો………..વગેરે ઘણુ અનુભવ્યુ છે અને હવે ભારતીય પ્રજાનો એક સૂર કે, ‘‘ હવે બહુ થયુ દુશ્મન દેશને નકશામાંથી મીટાવી દો‘‘ ત્યારે ભારત સરકારની એ જ વ્યુહાત્મક સજ્જતા સરહદ પારના સંતાપને ચોક્કસ મીટાવશે એવો જન જન ને વિશ્વાસ

કાશ્મીરમાં ગત એપ્રીલ મહિનામાં ત્રાસવાદી હુમલા થયા અને નિર્દોષ ભારતીયો મોતને શરણ થયા ત્યારથી ભારતની પાક તરફની સરહદે વધુ અજંપો હોઇ પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ (પ્રોક્સી) યુદ્ધ એ જ ઇલાજ છે તેવો રાષ્ટ્રભરમાં  માહોલ અને લોકજુવાળ છે.

પાડોશી અને દુશ્મન દેશનીલશ્કરની તાકાત ભારતના પ્રમાણમાં નજીવી છતા કુદાકુદ જે વિદેશી સપોર્ટથી છે તે પણ તેને સંપુર્ણ સલામતી આપી શકશે નહી તે નિશ્ચિત છે. ત્યારે લડાઇઓ અનેક થઇ પરંતુ એકવીસમી સદીની સીલ્વર જ્યુબેલી બાદની લડાઇ હાઇટેક બની રહે  તેમ છે માટે ગુજરાત જેવા સરહદી રાજ્યોમાં વધુ સઘન સલાનતિની તાતી જરૂરને અગ્રતા અપાઇ છે

‘‘વિરતા સાથે ધીરતા‘‘ ભારત સરકારનો મંત્ર અને સંયમને નબળાઇ ન સમજાવાના વખતોવખત ભણાવાતા પાઠ છતા પાકિસ્તાનને શીખવુ નથી માટે જ આ વખતને ભારત સ્ટેપ બાય સ્ટેપ ઓપરેશન હાથ ધરી રહ્યુ છે અને દુશ્મન દેશને અનેક રીતે ભીડવવાના પગલા અવિરત લેવાઇ રહ્યા છે

આતંકવાદ પોષી ભારતની આર્થીક તાકાત,સામાજીક સમરસતા અને પ્રગતિ રોકવા તબક્કાવારના હુમલા એ પાકીસ્તાન અને તેના સમર્થક દેશોની કાયરતા છે જ્યારે ભારતની સ્ટ્રાઇક એ સામી છાતીના નક્કર અને મક્કમ પગલા એ શુરવીરતા વિશ્વ પ્રસિદ્ધ છે

આ બધા મુદાઓ વચ્ચે હાલની સ્થિતિમાં સાંપ્રત હલચલ ઘણુ  કહી જાય છે અને અત્યંત ગુપ્ત રીતેની સજ્જતા જાહેર કરવાનો વિષય નથી માટે મુત્સદી અને મહાનતા સાથે ભારતની ત્રણેય પાંખ હંમેશા સ્ટેન્ડ-ટુ જ હોય છે કેમકે દરીયામાં યુદ્ધ જહાજોની  ગોઠવણ,સરહદ ઉપરના સર્ચ ઓપરેશન અને એર સર્વેલન્સ કાબિલે દાદ છે ઇન્ટેલીજન્સ એક્ટીવીટીઝ ટોચ ઉપર છે.

આમેય ભારતના ઉગ્ર સ્વરૂપ અને તેની તૈયારીઓ જોઈને એવું લાગે છે કે તે ગમે ત્યારે યુદ્ધ સમાન  પાકિસ્તાન પર હુમલો કરી શકે છે. બીજી તરફ, પાકિસ્તાન ભયમાં જીવી રહ્યું છે. તે દરરોજ ભયના ઓથારમાં સમય વિતાવી રહ્યું છે. તેને લાગે છે કે ભારત વહેલા કે મોડા હુમલો કરશે.પહેલગામમાં થયેલા આતંકવાદી હુમલા બાદ, ભારત ગુસ્સે છે. તે પાકિસ્તાન સામે સતત કાર્યવાહી કરી રહ્યું છે. સિંધુ જળ સંધિ સ્થગિત કરવામાં આવી છે. રાજદ્વારી સંબંધો કાપી નાખવામાં આવ્યા છે. વેપાર અને ટપાલ સેવાઓ બંધ કરી દેવામાં આવી છે. જોકે, આ બધી કાર્યવાહીને ટ્રેલર તરીકે જોવામાં આવી રહી છે. પાકિસ્તાન પર મોટો હુમલો હજુ બાકી છે અને પીએમ મોદીએ યુદ્ધની ચાવી સેનાને આપી દીધી છે. ભારતના ઉગ્ર સ્વરૂપ અને પાકિસ્તાનની કાર્યવાહીઓને જોઈને, યુદ્ધ નિશ્ચિત માનવામાં આવે છે આવા સંકેતો મળી રહ્યા છે ભારતની તૈયારીઓથી સ્પષ્ટ છે કે, તે પાકિસ્તાન પર હુમલો કરશે. પાકિસ્તાનમાં બેઠેલા લોકો પણ આ વાતથી વાકેફ છે. ભારતમાં પાકિસ્તાનના ભૂતપૂર્વ હાઇ કમિશનર અબ્દુલ બાસિતનું તાજેતરનું નિવેદન આવ્યું છે. તેમણે કહ્યું કે, રશિયામાં વિજય દિવસ પછી, ભારત કદાચ આ  મે  મહિનામાં જ પાકિસ્તાન પર હુમલો કરશે. તે પહેલા ગુજરાત સહિત દેશભરમાં જાહેર મોકડ્રીલ થઇ ગઇ છે નાગરીકોને સાવચેતીનુ રીહર્સલ કરાવાયુ છે અને આંતરરાજ્ય તેમજ આંતરરાષ્ટ્રીય જરૂરી પગલા તબક્કાવાર લેવાઇ રહ્યા છે તેમજ જરૂરી નિર્ણયો લેવાનો ધમધમાટ કેન્દ્ર સરકારમાં ચાલે છે …….આવી અનેક જાહેર અને ખાનગી તૈયારીઓ સાથે સાથે ભારતી સેનાઓની ત્રણેય પાંખ આંતરીક પ્રોટોકોલ અને એટેક પ્રોટોકોલ ડીફેન્સ પ્રોટોકોલ મુજબ આગળ ધપી રહી છે જે અતિ આવશ્યક બાબત છે

પાકિસ્તાનના સંરક્ષણ પ્રધાન ખ્વાજા આસિફે પણ કહ્યું કે, ભારત કાશ્મીરમાં નિયંત્રણ રેખા પર ગમે ત્યારે લશ્કરી હુમલો કરી શકે છે. સમાચાર એજન્સીનાઅહેવાલ મુજબ, મંત્રીએ ઇસ્લામાબાદમાં કહ્યું, એવા અહેવાલો છે કે ભારત ગમે ત્યારે નિયંત્રણ રેખા પર હુમલો કરી શકે છે.  તે છતા પાકીસ્તાનનો હું કાર એ છે કે નવી દિલ્હીને યોગ્ય જવાબ આપવામાં આવશે…..!!બોલો

વચ્ચે એ વાત જોઇ લઇએ કે બ્લેકઆઉટ કે સાયરન વગેરેની મોક ડ્રીલથી ક્યારેક લોકોમાં ઉત્સુકતાસભર ભય છવાતો હોય છે કેમકેઆવી છેલ્લી મોક ડ્રીલ ૧૯૭૧ માં ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ પહેલા યોજાઈ હતી. આ કવાયત હાથ ધર્યાના ૪ દિવસ પછી જ બંને દેશો વચ્ચે યુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું હતું. નવેમ્બરના છેલ્લા અઠવાડિયામાં મોક ડ્રીલનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું અને ૩ ડિસેમ્બરે યુદ્ધ શરૂ થયું હતું. દરમ્યાન હાલ પણ તેવીજ રીતે

વાયુસેના અને ભુમી સેના સતત  પ્રેક્ટિસ કરી રહ્યા છેમોક ડ્રીલ પહેલા, વાયુસેનાએ યુપીના ગંગા એક્સપ્રેસવે પર પ્રેક્ટિસ કરી હતી, જેમાં ફાઇટર પ્લેનોએ પોતાની તાકાત બતાવી હતી. ગત સપ્તાહે   વાયુસેનાએ એક્સપ્રેસવે પર બે તબક્કામાં અભૂતપૂર્વ લશ્કરી કવાયત કરી હતી. આમાં, દિવસ અને રાત્રિ બંને સમયે ઓછી ઊંચાઈએ ઉડાન, ઉતરાણ, ટેક-ઓફ અને ફ્લાય-પાસ્ટ જેવી લડાયક તકનીકોનું પ્રદર્શન કરવામાં આવ્યું હતું. રાત્રે ૯ થી ૧૦ વાગ્યાની વચ્ચે થયેલ નાઇટ લેન્ડિંગ આ કવાયતનું મુખ્ય આકર્ષણ હતું, જેણે ભારતીય વાયુસેનાની અત્યાધુનિક ક્ષમતાઓને સાબિત કરી હતી. આવા અનેક સંજોગો વચ્ચે જાગૃત  પ્રજા તરીકે આપણે સરકારની સુચનાની રાહ જોયા વગર જીવન જરૂરીયાતની વસ્તુઓ પુરતી એકઠી કરી રાખવી,લાંબા પ્રવાસ ટાળવા,શંકાસ્પદ ગતિવિધી અંગે સતર્કતા રાખી સરકારને જાણ કરવી,અફવા ન ફેલાવવી,માનવીય સંવેદના અને સમાનતાનુ પાલન કરવુ વગેરે નાગરીક તરીકેની ફરજો આ સમયે સાવચેતીથી બજાવવાની થાય છે

ફ્લેશબેક

૧૯૪૭માં બ્રિટિશ ભારતના ભાગલા અને ત્યારબાદ ભારત અને પાકિસ્તાનના આધિપત્યની રચના થયા પછી , બંને દેશો અનેક યુદ્ધો, સંઘર્ષો અને લશ્કરી અવરોધોમાં સામેલ રહ્યા છે. ૧૯૭૧ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ સિવાય , કાશ્મીર અને સરહદ પાર આતંકવાદ પર લાંબા સમયથી ચાલતો વિવાદ બંને રાજ્યો વચ્ચે સંઘર્ષનું મુખ્ય કારણ રહ્યો છે, જે પૂર્વ પાકિસ્તાન (હવે બાંગ્લાદેશ ) માં બાંગ્લાદેશ મુક્તિ યુદ્ધથી ઉદ્ભવેલી દુશ્મનાવટના સીધા પરિણામ તરીકે થયું હતું . ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધો અને સંઘર્ષો કાશ્મીર વિવાદ અને શીત યુદ્ધનો એક ભાગ રહ્યો હતો તે સૌ જાણે છે.

૧૯૪૭ અને ૧૯૪૮માં સ્વતંત્રતા મેળવનારા ચાર દેશો ( ભારત , પાકિસ્તાન , સિલોન (શ્રીલંકા) અને બર્મા )

૧૯૪૭ માં સ્વતંત્રતા મળ્યા પછી ભારતનું વિભાજન થયું .  જેઓ મુસ્લિમ રાજ્ય ઇચ્છતા હતા તેમનો હેતુ સ્વતંત્રતા મળ્યા પછી સ્વતંત્ર અને સમાન ‘‘પાકિસ્તાન‘‘ અને ‘‘હિન્દુસ્તાન‘‘ વચ્ચે સ્વચ્છ વિભાજન કરવાનો હતો.

ભારતની મુસ્લિમ વસ્તીનો લગભગ એક તૃતીયાંશ ભાગ નવા ભારતમાં રહ્યો. હિન્દુઓ, શીખો અને મુસ્લિમો વચ્ચે આંતર-સાંપ્રદાયિક હિંસામાં ૨૦૦,૦૦૦ થી ૨૦ લાખ લોકો માર્યા ગયા અને ૧૪ મિલિયન લોકો વિસ્થાપિત થયા હતા.ભારતમાં રજવાડાઓને ભારત અથવા પાકિસ્તાનમાં પ્રવેશ માટે એક દસ્તાવેજ આપવામાં આવ્યો હતો.

યુદ્ધોની તવારીખ

૧૯૪૭-૧૯૪૮નું ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધઃઆ યુદ્ધ, જેને પ્રથમ કાશ્મીર યુદ્ધ પણ કહેવાય છે , ઓક્ટોબર ૧૯૪૭ માં શરૂ થયું હતું જ્યારે પાકિસ્તાનને ડર હતો કે કાશ્મીર અને જમ્મુ રજવાડાનાં મહારાજા ભારતમાં જોડાશે . ભાગલા પછી , રજવાડાઓને ભારતમાં જોડાવા કે પાકિસ્તાનમાં જોડાવા કે સ્વતંત્ર રહેવાનો વિકલ્પ છોડી દેવામાં આવ્યો. રજવાડાઓમાં સૌથી મોટા જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં બહુમતી મુસ્લિમ વસ્તી હતી અને હિન્દુ વસ્તીનો નોંધપાત્ર ભાગ હતો, જે બધા પર હિન્દુ મહારાજા હરિ સિંહનું શાસન હતું . પાકિસ્તાનની સેનાના સમર્થનથી આદિવાસી ઇસ્લામિક દળોએ રજવાડાનાં ભાગો પર હુમલો કર્યો અને કબજો કરી લીધો, જેના કારણે મહારાજાને ભારતીય લશ્કરી સહાય મેળવવા માટે રજવાડાનાં ભારતના પ્રભુત્વમાં પ્રવેશના દસ્તાવેજ પર સહી કરવાની ફરજ પડી . ૨૨ એપ્રિલ ૧૯૪૮ ના રોજ યુએન સુરક્ષા પરિષદે ઠરાવ ૪૭ પસાર કર્યો. નિયંત્રણ રેખા તરીકે ઓળખાતી ઘટના પર ધીમે ધીમે મોરચા મજબૂત થયા . ૧ જાન્યુઆરી ૧૯૪૯ ની રાત્રે ૨૩૫૯ વાગ્યે ઔપચારિક યુદ્ધવિરામની ઘોષણા કરવામાં આવી.  ભારતે રાજ્યના લગભગ બે તૃતીયાંશ ભાગ ( કાશ્મીર ખીણ , જમ્મુ અને લદ્દાખ ) પર નિયંત્રણ મેળવ્યું જ્યારે પાકિસ્તાને લગભગ ત્રીજા ભાગ ( આઝાદ કાશ્મીર અને ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાન ) પર નિયંત્રણ મેળવ્યું. પાકિસ્તાન દ્વારા નિયંત્રિત વિસ્તારોને સામૂહિક રીતે પાકિસ્તાન પ્રશાસિત કાશ્મીર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

૧૯૬૫નું ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ

પાકિસ્તાની આર્મી પોઝિશન, ૧૩ , ૧૯૬૫ યુદ્ધ આ યુદ્ધ પાકિસ્તાનના ઓપરેશન જિબ્રાલ્ટર પછી શરૂ થયું હતું , જે ભારતના શાસન સામે બળવો ઉશ્કેરવા માટે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં સૈન્ય ઘુસણખોરી કરવા માટે રચાયેલ હતું. ભારતે પશ્ચિમ પાકિસ્તાન પર સંપૂર્ણ પાયે લશ્કરી હુમલો કરીને બદલો લીધો . સત્તર દિવસ ચાલેલા આ યુદ્ધમાં બંને બાજુ હજારો લોકો માર્યા ગયા અને બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી બખ્તરબંધ વાહનોની સૌથી મોટી લડાઈ અને સૌથી મોટી ટેન્ક યુદ્ધ થયું. સોવિયેત યુનિયન અને યુએસએ દ્વારા રાજદ્વારી હસ્તક્ષેપ અને ત્યારબાદ તાશ્કંદ ઘોષણાપત્ર જારી કર્યા પછી યુદ્ધવિરામ જાહેર થયા પછી બંને દેશો વચ્ચેની દુશ્મનાવટનો અંત આવ્યો . જ્યારે યુદ્ધવિરામ જાહેર કરવામાં આવ્યો ત્યારે ભારતનો પાકિસ્તાન પર દબદબો હતો.

૧૯૭૧નું ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ અને બાંગ્લાદેશ મુક્તિ યુદ્ધ

૧૬ ડિસેમ્બર ૧૯૭૧ના રોજ ભારતના લેફ્ટનન્ટ જનરલ જગજીત સિંહ અરોરાની હાજરીમાં ઢાકામાં પાકિસ્તાન પૂર્વીય કમાન્ડના કમાન્ડર લેફ્ટનન્ટ જનરલ એ. એકે નિયાઝી શરણાગતિના દસ્તાવેજ પર હસ્તાક્ષર કરી રહ્યા છે .

પાકિસ્તાનની પીએનએસ  ગાઝી , પાકિસ્તાની સબમરીન જે ૧૯૭૧ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ દરમિયાન રહસ્યમય સંજોગોમાં વિશાખાપટ્ટનમ કિનારે ડૂબી ગઈ હતી .આ યુદ્ધ એ રીતે અનોખું હતું કે તેમાં કાશ્મીરનો મુદ્દો સામેલ નહોતો, પરંતુ પૂર્વ પૂર્વ પાકિસ્તાન (હવે બાંગ્લાદેશ ) માં પૂર્વ પાકિસ્તાનના નેતા શેખ મુજીબુર રહેમાન અને પશ્ચિમ પાકિસ્તાનના નેતાઓ યાહ્યા ખાન અને ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટો વચ્ચે ચાલી રહેલા રાજકીય યુદ્ધ દ્વારા સર્જાયેલા સંકટ દ્વારા ઉશ્કેરવામાં આવ્યું હતું. આ યુદ્ધ પાકિસ્તાનની રાજ્ય વ્યવસ્થાથી બાંગ્લાદેશની સ્વતંત્રતાની ઘોષણા સાથે પરિણમ્યું . ઓપરેશન સર્ચલાઇટ અને ૧૯૭૧ ના બાંગ્લાદેશ અત્યાચારો પછી , પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં લગભગ ૧૦ મિલિયન બંગાળીઓએ પડોશી દેશમાં આશ્રય લીધો.  ભારતે ચાલી રહેલા બાંગ્લાદેશ મુક્તિ ચળવળમાં હસ્તક્ષેપ કર્યો . પાકિસ્તાન દ્વારા મોટા પાયે પૂર્વ-પ્રતિરોધક હડતાલ પછી , બંને દેશો વચ્ચે સંપૂર્ણ પાયે દુશ્મનાવટ શરૂ થઈ.

પાકિસ્તાને ભારતની પશ્ચિમ સરહદ પર પાકિસ્તાન સાથે અનેક સ્થળોએ હુમલો કર્યો, પરંતુ ભારતીય સેનાએ સફળતાપૂર્વક પોતાનું સ્થાન જાળવી રાખ્યું. ભારતીય સેનાએ પશ્ચિમમાં પાકિસ્તાની સેનાની ગતિવિધિઓનો ઝડપથી જવાબ આપ્યો અને કેટલાક પ્રારંભિક ફાયદા મેળવ્યા, જેમાં લગભગ ૧૫,૦૧૦ ચોરસ કિલોમીટર (૫,૭૯૫ ચોરસ માઇલ) પાકિસ્તાની પ્રદેશ (ભારતે પાકિસ્તાની કાશ્મીર, પાકિસ્તાની પંજાબ અને સિંધ સેક્ટરમાં જમીન મેળવી હતી પરંતુ ૧૯૭૨ ના સિમલા કરારમાં સદભાવનાના સંકેત તરીકે તે પાકિસ્તાનને પાછી આપી હતી ) કબજે કરવાનો સમાવેશ થાય છે. તીવ્ર લડાઈના બે અઠવાડિયામાં, પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં પાકિસ્તાની દળોએ ભારતીય અને બાંગ્લાદેશી દળોના સંયુક્ત કમાન્ડ સમક્ષ આત્મસમર્પણ કર્યું , જેના પગલે પીપલ્સ રિપબ્લિક ઓફ બાંગ્લાદેશની રચના થઈ.  યુદ્ધના પરિણામે ૯૦,૦૦૦ થી વધુ પાકિસ્તાની સૈન્ય સૈનિકોએ શરણાગતિ સ્વીકારી. એક પાકિસ્તાની લેખકના શબ્દોમાં, ‘‘પાકિસ્તાને તેની અડધી નૌકાદળ, તેની વાયુસેનાનો એક ચતુર્થાંશ ભાગ અને તેની સેનાનો ત્રીજો ભાગ ગુમાવ્યો‘‘.

કારગિલ યુદ્ધ (૧૯૯૯)

બંને દેશો વચ્ચેનો આ સંઘર્ષ મોટે ભાગે મર્યાદિત હતો. ૧૯૯૯ની શરૂઆતમાં, પાકિસ્તાની સૈનિકોએ નિયંત્રણ રેખા () પાર કરીને ઘૂસણખોરી કરી અને મુખ્યત્વે કારગિલ જિલ્લામાં ભારતીય પ્રદેશ પર કબજો કર્યો . પાકિસ્તાની ઘૂસણખોરોને ભગાડવા માટે ભારતે મોટા લશ્કરી અને રાજદ્વારી આક્રમણ શરૂ કરીને પ્રતિક્રિયા આપી. સંઘર્ષના બે મહિના પછી, ભારતીય સૈનિકોએ ઘૂસણખોરો દ્વારા અતિક્રમણ કરાયેલા મોટાભાગની ટેકરીઓ ધીમે ધીમે પાછા મેળવી લીધા હતા.   સત્તાવાર ગણતરી મુજબ, ઘૂસણખોરી કરાયેલા વિસ્તારનો અંદાજે ૭૫%૮૦% અને લગભગ બધી ઊંચી જમીન ભારતીય નિયંત્રણ હેઠળ પાછી આવી ગઈ હતી. લશ્કરી સંઘર્ષમાં મોટા પાયે વધારો થવાના ડરથી, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્‌સના નેતૃત્વ હેઠળ આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયે પાકિસ્તાન પર બાકીના ભારતીય પ્રદેશમાંથી સૈન્ય પાછું ખેંચવા માટે રાજદ્વારી દબાણ વધાર્યું.  આંતરરાષ્ટ્રીય અલગ થવાની શક્યતાનો સામનો કરીને, પહેલેથી જ નાજુક પાકિસ્તાની અર્થતંત્ર વધુ નબળું પડી ગયું.પાછા ખેંચાયા પછી પાકિસ્તાની દળોનું મનોબળ ઘટી ગયું કારણ કે નોર્ધન લાઇટ ઇન્ફન્ટ્રીના ઘણા એકમોને ભારે જાનહાનિ થઈ હતી. સરકારે ઘણા અધિકારીઓના મૃતદેહ સ્વીકારવાનો ઇનકાર કર્યો,  એક મુદ્દો જેણે ઉત્તરીય વિસ્તારોમાં આક્રોશ અને વિરોધ ઉભો કર્યો. પાકિસ્તાને શરૂઆતમાં તેના ઘણા જાનહાનિનો સ્વીકાર કર્યો ન હતો, પરંતુ નવાઝ શરીફે પાછળથી કહ્યું કે ઓપરેશનમાં ૪,૦૦૦ થી વધુ પાકિસ્તાની સૈનિકો માર્યા ગયા હતા અને પાકિસ્તાન સંઘર્ષ હારી ગયું છે. જુલાઈ ૧૯૯૯ ના અંત સુધીમાં, કારગિલ જિલ્લામાં સંગઠિત દુશ્મનાવટ બંધ થઈ ગઈ હતી.  યુદ્ધ પાકિસ્તાની સેના માટે એક મોટી લશ્કરી હાર હતી.

આલેખનઃ ભરત ભોગાયતા જામનગર

(વધુ આવતા મંગળવારના અંકમાં)